اصول فقه

عمده مباحث علم اصول، عبارتند از الفاظ، منابع(ادله استنباط)، اصول عملیه و تعارض ادله است.

الف. مباحث الفاظ: از آنجا که انسانها از طریق الفاظ معانی را از ذهن خود به ذهن مخاطب منتقل میکنند نه از طریق شهود یا اشراق و قانونگذاران نیز قوانین را در قالب الفاظ بیان میکنند، باید قواعد محاورات را شناخت و مدون کرد. مثلا برابر تبصره 1 ماده 20 قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب: «دادگاه کیفری استان در رسیدگی به جرائم مطبوعاتی و سیاسی با حضور هیات منصفه تشکیل خواهد شد». طبق مباحث الفاظ، این جمله، خبر در مقام انشاء و آکد در افاده معنای امر است. مثال دیگر، طبق ماده اول قانون افراز و فروش املاک مشاع که جریان ثبتی آنها خاتمه یافته، افراز چنین املاکی با واحد ثبتی محلی است که ملک مذکور در حوزه آن واقع است. از سوی دیگر، طبق ماده 313 ق.ا.ح در هر جا که میان شرکا غایب یا محجوری باشد تقسیم باید در دادگاه انجام شود. شناخت نسبت این دو ماده، در گرو یادگیری مباحث الفاظ است.

ب. منابع استنباط شامل کتاب، سنت، اجماع، عقل و غیره است. برای دانش­پژوهان حقوق، دلیل عقل و قیاس بیشتر به کار می­آید. طبق ماده 642 قانون مدنی، شرط ضمان مستعیر صحیح است. آیا شرط ضمان مستاجر هم صحیح است؟ همچنین طبق ماده 258 ق.م. معامله فضولی از روز عقد نافذ است آیا معامله اکراهی هم از روز عقد نافذ است؟

پ. اصول عملیه: مهمترین وظیفه مجتهدان استنباط احکام شرعی است ولی دست یافتن به احکام شرع همیشه به سادگی مقدور نیست. در بسیاری از موارد، مجتهد با مراجعه به ادله و منابع احکام(کتاب، سنت، اجماع و عقل) حکم واقعی موضوع مورد نظر را می یابد اما در پاره ای از موارد ممکن است تلاش وی بی نتیجه بماند. یعنی در مورد آن موضوع دلیل خاصی در دسترس مجتهد قرار نگیرد و با کمک عمومات و قواعد کلی فقهی نیز نتواند حکم واقعی را به دست آورد و در نتیجه، حکم واقعی آن موضوع مجهول بماند. مثال. اگر متهب در عین موهوبه تغییری داده و واهب نیز از هبه رجوع کرده باشد با این فرض که تاریخ رجوع واهب و زمان تغییر در عین موهوبه مجهول باشد مالکیت عین موهوبه از آن چه کسی است؟

ت. تعارض ادله: گاهی با دو یا چند دلیل مواجه میشویم که یا حقیقتا با یکدیگر متعارض هستند یا آنکه در ظاهر با هم تعارض دارند و با کمی دقت و تامل، تعارض ظاهری بر طرف میشود. بین دو دلیلی که یکی قطعی و دیگری ظنی باشد، اصلا تعارضی وجود ندارد. بین دو دلیلی که یکی عام و دیگری خاص، یکی مطلق دیگری مقید، یکی حاکم دیگری محکوم و یکی وارد دیگری مورود تعارض مستقر وجود ندارد.

امید چنان است که مطالب مورد توجه قرار گیرد و به دیدۀ قبول نگریسته آید.

اصول عملیه :

1-ضرورت بحث از اصول عملیه

2-تعریف اصول عملیه

3-وجه تسمیه اصول عملیه

4-تعداد اصول عملیه

5-شرط اجرای اصول عملیه

6- مجاری اصول عملیه

7- اقسام

مجاری اصول عملیه:

1-حالت سابقه دارد:

• استصحاب

2-حالت سابقه ندارد:

• شک در اصل تکلیف
• شک در مکلف به

شک در اصل تکلیف:

• برائت

شک در مکلف به:

• امکان احتیاط هست: احتیاط
• امکان احتیاط نیست: تخییر

اقسام:

1-استصحاب

2-برائت

3-احتیاط

4-تخییر

اصل استصحاب:

1-تعریف

2-ارکان

3-شرایط

4-ماهیت(اصل عملی یا اماره)

5- اقسام

6-ادله حجیت

7-آثار اجرای استصحاب

8- تنبیهات

ارکان:

1-یقین سابق

2-شک لاحق

اقسام:

1-استصحاب حکمی وموضوعی

2-شک درمقتضی و رافع

3=استصحاب حکم شرعی و عقلی

4-استصحاب وجودی وعدمی

تنبیهات:

1-استصحاب کلی

2-استصحاب عدم ازلی

3-استصحاب عدم حدوث حادث

4-استصحاب حکم مخصص

اصل برائت:

1-تعریف

2-اقسام

3-مقایسه با اصل اباحه

4-تقسیمات شبهه

5-شرط اجرای اصل برائت

6-مقایسه با استصحاب عدم تکلیف

7-حسن احتیاط

8-ادله حجیت

9-کاربرد در حقوق

اقسام:

1-برائت عقلیه

2-برائت اصلیه

تقسیمات شبهه:

1-شبهه حکمیه و موضوعیه

2-شبهه وجوبیه و تحریمیه

کاربرد در حقوق :

1-اصل برائت به معنای برائت از تکلیف (درمعنای اصولی)

2-اصل برائت به معنای برائت از اتهام و مجازات

3-اصل برائت به معنای برائت ذمه از دین

اصل احتیاط:

1-اقسام علم

2-مستند احتیاط

3-مجرای احتیاط

4-اقسام شبهه

اقسام شبهه:

1-شبهه محصوره و غیر محصوره

2-شبهه میان متباینین

3-شبهه میان اقل واکثر

اصل تخییر

1-تعریف

2-مجرا

3-تقسیمات شبهه و احکام آن

4-نکات

نکات :

1-مقایسه با واجب تخییری

2-تخییر در تزاحم

تعارض ادله:

1-تعریف

2-اقسام تعارض

3-شرایط

4-مفهوم تزاحم

اقسام تعارض:

1-مستقر

2-غیر مستقر

شرایط:

1-تعدد ادله متعارض

2-دارا بودن شرایط حجیت

3-قطعی نبودن هیچ یک از دو دلیل

4-وجود تنافی در مدلول دودلیل

مفهوم تزاحم:

1-تعریف

2-مقایسه با تعارض

3-مرجحات باب تزاحم

مرجحات باب تزاحم:

1-تقدم تکلیف فوری و مضیق بر واجب موسع

2-تقدم تکلیفی که از نظر زمانی مقدم است

3-تقدم حکم فاقد بدل

4-تقدم تکلیف اهم بر مهم

تعارض غیرمستقر و ضوابط  رفع آن:

• مفهوم جمع عرفی(قاعده الجمع مهما امکن اولی من الطرح)
• ضوابط رفع تعرض غیر مستقر

مفهوم جمع عرفی:

1-نظرات موافق و مخالف قاعده

2-مفاد قاعده

مفاد قاعده:

1-امکان جمع عرفی

2-وجود مرجح

3-عدم مرجح

ضوابط رفع تعرض غیر مستقر:

1-تخصیص

2-حکومت

3-ورود

حکومت:

1-تعریف

2-تفاوت با تخصیص

3-کاربرد در حقوق

تفاوت با تخصیص:

1-در قلمرو

2-در لسان دلیل

3- دروابستگی دودلیل به یکدیگر

4-در تقدم یکی از دو دلیل بر یکدیگر

حکم تعارض مستقر :

1-قاعده اولیه: تساقط

2-قاعده شرعی در مورد دو خبر متعارض : ترجیح یا تخییر

3-مرجحات باب تعارض

3-مرجحات باب تعارض :

1-صفات راوی(اعدل –افقه-اصدق-اورع)

2-شهرت

3-موافقت کتاب

4-مخالفت عامه

5-موخر بودن زمان صدور

بررسی برخی موارد تعارض ادله:

1-تعارض امارات با یکدیگر

2-تعارض امارات با اصول

3-تعارض اصول عملیه با یکدیگر

تعارض امارات با یکدیگر:

1-تعارض بینات

2-تعارض بینه با اماره ید(تعارض شهادت با قاعده ید)

3-تعارض اقرار و ید

4-تعارض اماره قانونی و اماره قضایی

5-تعارض لاضرر و تسلیط

تعارض امارات و اصول :

1-تعارض استصحاب و ید

2-تعارض استصحاب با سایر امارات قانونی و قضایی

3-تعارض استصحاب با قاعده صحت

تعارض اصول عملیه با یکدیگر:

1-تعارض اصل سببی با اصل مسببی

2-تعارض استصحاب با برائت، احتیاط و تخییر

3- تعارض استصحاب با استصحاب دیگر

4-تعارض استصحاب با قرعه